Старэйшай жыхарцы аграгарадка Малажына Ніне Мікалаеўне Харко першага студзеня 2025 года споўнілася 94 гады, хаця, са слоў жанчыны, нарадзілася яна восенню 1930-га. Многія мясцовыя жыхары здзіўляюцца яе вытрымцы і працавітасці. Яна ніколі не сядзіць без справы. Нягледзячы на амаль векавы ўзрост, Ніна Мікалаеўна яшчэ трымае хатнюю гаспадарку. На пытанне, як усё паспявае, адказвае коратка: «Дзяцінства, унучак, не бачыла. Пасталела хутка. Цяжка было. Вайна», і ў паветры павісае сумная цішыня.
Аб тым страшным часе жанчына ўспамінае з болем у сэрцы:
«Мне крыху больш за дзесяць гадоў было, а браціку Даніку і таго менш – каля васьмі. Хата наша знаходзілася недалёка ад школы, у частцы вёскі, якую называлі Кавалёўшчына. На вуліцы размяшчаліся яшчэ шэсць двароў. З першых дзён акупацыі немцы павыганялі ўсіх з хат і пагналі ва ўрочышча Доўгі Круг, што за Рытавам. Мы разам з маці ішлі апошнімі. Конныя немцы, якія нас суправаджалі, ехалі крыху паперадзе. А перад могілкамі з абодвух бакоў пачыналася неглыбокая лагчына. Маці азірнулася, каб пераканацца, што ніхто не бачыць, і ціхенька сказала: «Дзетачкі мае, прыгайце ў ямку». Пакуль мы зразумелі, што да чаго, яна штурхнула нас у бок, прыклала палец да вуснаў і, каб не прыцягваць увагі, пайшла далей разам з усімі.
Нерухома ляжаць было немагчыма, па нагах і руках поўзалі нейкія чырвоныя жукі. На змярканні хацелі вылезці, але не заўважылі нямецкі конны патруль, які вяртаўся. Нас пагналі ў Чырвоную Паляну. Завялі ў хату, дзе за сталом вячэраў важны нямецкі афіцэр. Ён акінуў нас з Данікам позіркам і, на дзіва, даў два бутэрброды і па некалькі цукерак. Не ведаю чаму, магчыма, мы нагадалі яму яго дзяцей. А потым грозна загадаў салдату: «На Рыцы». Як я зразумела пазней, афіцэр меў на ўвазе вёску Рытаў.
Данік усю дарогу моцна трымаў мяне за руку і пытаў: «Ніначка, ты мяне не кінеш, не? Не кідай мяне, я баюся». «Не, Данечка, – кажу, – не кіну, пайшлі, там мамка і нашы». І далей мы ішлі моўчкі. Немцы на нас асаблівай увагі не звярталі, гергеталі нешта паміж сабой. Так мы апынуліся ў Рытаве. Там у вялізным акопе было шмат жанчын, дзяцей. Немцы іх не чапалі, а мужчын забівалі. Пагэтаму тыя, хто не мог трымаць зброю, удзень хаваліся ў балоце, а ноччу прыходзілі да сваіх. Па дарослых, якія адыходзілі далёка ад акопа, немцы стралялі, а нас, дзяцей, не чапалі. Мы разоў па тры за дзень з кашамі хадзілі ў Дубраўку і капалі на полі паўгнілую картоплю. Такім чынам кармілі і сябе, і дарослых.
Неяк восенню мы з Данем вырашылі схадзіць у вёску. Прыйшлі дадому, а немцаў няма. Сярод хаты стаяць вялізныя катлы, у іх – сырая бульба з вадой. Зразумелі: у нашым будынку размясцілася салдацкая кухня. Раптам чуем: ідуць. Мы – на печ. Прыціхлі і ляжым. Зайшлі двое, адразу нас заўважылі. Я кажу: «Дзядзечка, мы дадому прыйшлі, мы жылі тут». Ён дастаў ножык, узяў з каша бульбіну і пачаў чысціць. А потым кажа: «Гут – корошо, а не корошо – піф-паф», і наставіў на нас аўтамат. Так мы з Данікам кожны дзень усю зіму чысцілі картоплю, а немцы са зброяй сядзелі па баках і глядзелі, каб мы не ўцяклі.
Яшчэ раскажу. Маці шмат гусей трымала. А ў нас было так заведзена: выгналі на луг – і няхай растуць сабе. Аднойчы прыляцелі яны дадому. Галоў пад пяцьдзясят. Пераначавалі гусі, а назаўтра ўсіх немцы пабілі, папатрашылі і – у катлы. Гусі былі тлустыя, нагуленыя. Так было шкада. Я надумала тады адпомсціць немцам.
Былі ў вёсцы і два паліцаі – з мясцовых. У памяць урэзаўся адзін момант. Працавалі ў Бабках яўрэйкі: маці і дачка. Апошняй нават імя памятаю – Злата. Гандлявалі яны кошыкамі ды бульбай. Дык вось адзін з гэтых паліцаяў старэйшую яўрэйку застрэліў, а малодшая ўпала на яе і не паднялася, напэўна, сэрца разарвалася. Пахавалі іх каля мясцовых могілак паўз дарогу. Магіл не было, толькі дзве невялікія ямкі. Месца прыблізна памятаю.
А аднойчы ў суботу немцы сабраліся ў самай вялікай хаце: п’юць, спяваюць, танцуюць. І тут да нас прыбягае суседскі хлопчык Федзька Янчанка і ўсхвалявана кажа: «Нінка, там пад лесам партызаны. На конях. Іх там шмат. Пабеглі са мной». Мы пераканаліся, што за намі ніхто не сочыць і пабеглі ў бок лесу. Тады мне ўжо было амаль 13 гадоў. Я разумела, што да чаго.
Прыбеглі мы да партызан, і я ім усё расказала, правяла да той хаты. Немцы нават зброю не паспелі схапіць – не чакалі нападу. Так, у ніжняй бялізне, іх выгналі на двор, пастроілі і павялі ў бок Бераснёўкі. А я ішла побач і крычала: «Гэта вам за гусей, гэта вам за маё дзяцінства!».
Пасля расказу Ніны Мікалаеўны я спытаў, што яна хацела б пажадаць маладому пакаленню. Жанчына ціха сказала: «Міру, унучак, міру і шчаслівага дзяцінства». Я атрымаў шмат эмоцый і збярог крупінку гісторыі. Абавязак кожнага грамадзяніна – захоўваць памяць аб падзеях Вялікай Айчыннай вайны, якая пакінула свой жахлівы след у лёсах многіх беларусаў.
Ягор КОМАР,
вучань 8 класа Малажынскай сярэдняй школы
