Летам сорак трэцяга адбылася знакамітая Курская бітва. Па сваім размаху, прыцягнутым сілам і сродкам, напружанасці, выніках і ваенна-палітычных паследках яна па праву лічыцца адным з рашаючых эпізодаў Вялікай Айчыннай вайны. Для Беларусі тыя падзеі мелі таксама ключавое значэнне: разгром ворага пад Курскам стаў пралогам да вызвалення тэрыторыі БССР. Пасля іх восенню таго ж года першым скінуў цяжкія аковы фашысцкай акупацыі Камарын. Потым – Рэчыца, Гомель, іншыя населеныя пункты. І прынцыпова важную ролю ў падтрымцы наступлення савецкіх войск адыграла буйная партызанская аперацыя «Рэйкавая вайна», што праходзіла ў тры этапы.
Да гэтага, дарэчы, народныя мсціўцы яшчэ не дзейнічалі так маштабна і скаардынавана. Відаць, камандаванне недаацэньвала іх магчымасці. І павінна было прайсці два гады, каб стала зразумела, якую сур’ёзную баявую сілу ўяўляюць сабой ваенныя падраздзяленні і грамадзя-нскае насельніцтва, што апынулася на акупіраванай тэрыторыі. Наколькі вялікая іх гатоўнасць унесці свой уклад у перамогу над ворагам.
Зразумела, што невялікія і раскіданыя партызанскія атрады не маглі адкрыта супрацьстаяць ворагу, які ў шмат разоў пераўзыходзіў у колькасці і якасці ўзбраення. Затое маглі моцна насаліць гітлераўцам, знішчаючы чыгуначныя шляхі, масты і пускаючы пад адхон фашысцкія цягнікі. Скаардынаваць такія дзеянні і нанесці адначасовыя, крайне эфектыўныя ўдары па ворагу – ідэя, якая з’явілася ў стаўцы камандавання ў 1943 годзе. Ніводная армія, як вядома, не пражыве без паставак зброі, харчавання і боепрыпасаў, а галоўныя шляхі транспарціроўкі грузаў – чыгуначныя. Таму і легла ў аснову аперацыі аблюбаваная тактыка ляснога апалчэння – падрыў камунікацый ворага.
У гэтай сувязі варта прыгадаць і ранейшую баявую работу народных мсціўцаў – у адпаведнасці з «Планам развіцця партызанскага руху і дзеянняў партызанскіх атрадаў зімой 1942–1943 гг.», падрыхтаваным БШПР. Ён рэалізоўваўся з 1 лістапада 1942 года па 1 мая 1943-га. І вынікі дэталёва прааналізавалі ЦК КП(б)Б, штабы партызанскага руху. Выявілася наступнае: калі на магістралях Мінск – Гомель, Орша – Жлобін, Пінск – Гомель быў нанесены найбольшы ўрон праціўніку, то ў напрамках Баранавічы – Мінск – Орша, Смаленск – Віцебск – Дзвінск уздзеянне партызан аказалася больш слабым. А шляхі заходніх абласцей, у тым ліку такія вузлы, як Брэст, Беласток, Гродна і інш., засталіся і ўвогуле не закранутымі. Гэтыя і іншыя недахопы былі ўлічаны пры арганізацыі далейшай барацьбы з ворагам.
Згодна з планам камандавання, першы этап «Рэйкавай вайны» пачаўся ў ноч з 3 на 4 жніўня 1943 года. Пастаўленая задача – паралізаваць перадыслакацыю рэзерваў і дастаўку боепрыпасаў адступаючым пасля Курскай бітвы нямецкім войскам. Для яе выканання было прыцягнута больш за 160 партызанскіх атрадаў, загадзя забяспечаных тратылам і сапёрным абсталяваннем. З байцамі працавалі спецыяльна закінутыя інструктары-падрыўнікі. А дыверсіі вяліся ў раёнах дыслакацыі буйных групіровак праціўніка. І пачатак – вельмі паспяховы.
У першую ж ноч амаль адначасова раздаліся выбухі на многіх участках. Ды так, што ашаломленыя гітлераўцы нават палічылі: Саветы скінулі з самалётаў некалькі дэсантных дывізій. У іх галовах не ўкладвалася, як маглі па сутнасці грамадзянскія людзі (аб тым, што ў партызанскіх атрадах няшмат кадравых ваенных, немцы добра ведалі) учыніць такі «феерверк» на даволі вялікай тэрыторыі. У некаторых месцах захопнікі былі настолькі збянтэжаны, што прыступілі да рамонту чыгуначнага палатна толькі на трэція суткі.
У выніку першага этапу аперацыі, які доўжыўся больш за месяц (да сярэдзіны верасня) і праходзіў на тэрыторыі не толькі БССР, але і РСФСР і УССР, аператыўныя перавозкі праціўніка скараціліся на 40 працэнтаў. На некаторых чыгунках рух быў затрыманы на 3–15 сутак. А магістралі каля Магілёва не працавалі ўвесь жнівень. Немцы вымушаны былі адны рэйкі рамантаваць, другія дастаўляць туды, дзе іх не хапала, з Польшчы і Германіі, што толькі павялічвала напружанасць. Ворагу давялося задзейнічаць 5000 платформ і сотні лакаматываў, прыцягнуць да аховы чыгунак дадатковыя сілы. Аперацыя значна ўскладніла перагрупоўкі і забеспячэнне адступаючых войск праціўніка.
Натхнёны такім поспехам Цэнтральны штаб партызанскага руху вырашыў прадоўжыць «Рэйкавую вайну», і ў хуткім часе пачаўся яе другі этап – пад назвай «Канцэрт», запланаваны на 19 верасня 1943 года. У ім ужо ўдзельнічалі 193 партызанскія злучэнні і атрады, якія налічвалі ў сваіх радах каля 120 тысяч чалавек. Па задуме, іх адначасовыя дзеянні павінны былі дапамагчы савецкім войскам паспяхова наступаць на Гомельскім і Смаленскім напрамках.
На жаль, партызанскі «канцэрт» пачаўся не вельмі гладка: авіяцыя не паспела скінуць у лясы доўгачаканы «падарунак» з запланаваным аб’ёмам тратылавых шашак. І толькі частка атрадаў нанесла ўдар у тэрмін. Асноўныя сілы лясных байцоў прыбылі з невялікім спазненнем – 25 верасня.
Тым не менш у выніку «выступлення з канцэртам» у верасні–лістападзе 1943 года партызаны падарвалі дзясяткі тысяч рэек і знішчылі звыш 70 чыгуначных мастоў, пусцілі пад адхон больш за 1000 эшалонаў.
А трэці этап так званай рэйкавай вайны прайшоў у рамках наступальнай аперацыі «Баграціён» і працягваўся да поўнага вызвалення Беларусі. Напярэдадні яго партызанскім злучэнням было накіравана пісьмо ад сакратара ЦК КП(б)Б Панцеляймона Панамарэнкі:
«Праціўнік, выкарыстоўваючы зацішша на савецка-германскім фронце, узмацніў перавозкі жывой сілы, тэхнікі па чыгунках. З мэтай зрыву варожых перавозак загадваю:
Усімі сіламі злучэння правесці масавае разбурэнне рэек метадам рэйкавай вайны.
Да падрыхтоўкі аперацыі прыступіць неадкладна, захоўваючы яе ў поўнай тайне.
Наносіць бесперапынныя ўдары, дабіваючыся поўнага зрыву перавозак праціўніка.
Дадатковыя ўказанні даваць не буду, дзейнічаць самастойна. Аб ходзе аперацыі дакладваць неадкладна».
На тэрыторыях, акупіраваных праціўнікам, дзейнічала тады каля двухсот тысяч партызан. Толькі ў ноч на 20 чэрвеня 1944 года, напярэдадні наступлення, ім удалося здзейсніць больш за 10 тысяч падрываў, у выніку якіх былі знішчаны асноўныя лініі перамяшчэння ворага, а сам ён – на нейкі час абезрухоўлены. Перакідка нямецкіх аператыўных рэзерваў была затрымана на некалькі дзён.
Лепшае сведчанне эфектыўнай дзейнасці партызан – прызнанні саміх немцаў. Пазней начальнік тылавых паведамленняў групы армій «Цэнтр» палкоўнік Герман Тэске канстатаваў: «У ноч перад агульным наступленнем рускіх на ўчастку групы армій «Цэнтр», у канцы чэрвеня 1944 года, магутны адцягваючы партызанскі налёт на ўсе важныя дарогі на некалькі дзён пазбавіў нямецкія войскі ўсякага кіравання. За адну гэтую ноч партызаны ўстанавілі каля 10,5 тыс. мін і зарадаў, з якіх удалося выявіць і абясшкодзіць толькі 3,5 тыс. Рух па многіх шашэйных дарогах з-за налётаў партызан мог ажыццяўляцца толькі днём і толькі ў суправаджэнні ўзброенага канвою».
Выкліканы дыверсійнай дзейнасцю хаос у размяшчэнні гітлераўцаў дазволіў Чырвонай арміі скараціць страты ў баях і сур’ёзна палегчыў наступленне войскаў на фронце. І да таго ж партызаны аказалі неацэнную падтрымку пры барацьбе з варожымі атрадамі, якія адступалі і імкнуліся схавацца ў лясах.
Гісторыкі падлічылі, што ў чэрвені 1943 года беларускія партызаны пусцілі пад адхон 601 эшалон, а ў разгар бітвы пад Курскам (ліпень–жнівень) падарвалі 761 эшалон і 2 бронецягнікі праціўніка. У сярэднім штодня яны рабілі 36 дыверсій, 32 з якіх затрымлівалі рух. Эфектыўнасць баявых дзеянняў на чыгуначных камунікацыях групы армій «Цэнтр» характарызуецца наступнымі паказчыкамі: у красавіку 1943 года прайшло 1033, у жніўні – 991, у лістападзе – 798 эшалонаў. Да сярэдзіны жніўня было падарвана 94,5 тыс. рэек. А пра частку сваіх вялікіх заслуг партызаны нават самі не ведалі: колькі гітлераўцаў было знішчана ў выніку атакі на калону, ніхто не лічыў.
Ва ўсіх трох этапах аперацыі прымянялася новая тактыка: на разгром чыгунак выходзілі не асобныя дыверсійныя групы, а ўсе атрады і брыгады. Актыўны ўдзел у ёй прымала і мірнае насельніцтва. У выніку шматлікіх выбухаў пастаўкі жывой сілы і тэхнікі немцаў для фронту скараціліся амаль напалову.
Чыгуначную інфраструктуру аднавілі ўжо пасля вызвалення рэспублікі. Прычым ва многіх зводках і данясеннях у стаўку не раз будуць адзначаць: «рэйкавая вайна» сэканоміла вельмі шмат часу і дазволіла вызваліць Беларусь раней, чым чакалася. Ніколі і нідзе яшчэ не было такога цеснага ўзаемадзеяння партызан з арміяй, якое адыграла вялікую ролю ў дасягненні поспехаў на франтах.
Акрамя гэтага, ведучы бесперапынныя баі, партызаны выратавалі многія тысячы мірнага насельніцтва ад знішчэння і адпраўлення ў фашысцкае рабства.
У выніку ўсіх трох этапаў «Рэйкавай вайны» ў Беларусі былі пушчаны пад адхон больш за 11 тысяч варожых эшалонаў і 34 бронецягнікі, падарвана 819 чугуначных мастоў, перабіта звыш 300 тысяч рэек.
Маршал Савецкага Саюза Георгій Жукаў у сваёй кнізе «Успаміны і роздум» пісаў: «Паспяховы ход нашых наступальных аперацый падтрымліваўся гераічнымі дзеяннямі партызан, якія больш за тры гады не давалі ворагу перадышкі, разбурваючы варожыя камунікацыі і тэрарызуючы яго тыл… Камандаванню варожых сіл давялося ў сябе ў тыле практычна ствараць другі фронт для барацьбы з партызанамі, на што адцягваліся вялікія сілы войск. Гэта сур’ёзна паўплывала на агульны стан германскага фронту і, у канчатковым выніку, на зыход вайны».
Не многія, дарэчы, ведаюць, што знакамітая «Рэйкавая вайна» была спланавана і арганізавана пад кіраўніцтвам выдатнага спецыяліста па дыверсійнай рабоце, аднаго з заснавальнікаў часцей спецыяльнага прызначэння Іллі Старынава, ураджэнца Арлоўскай вобласці. Як і пра тое, што ў верасні 2019 года ў яго гонар устанавілі памятны знак пад Гомелем – на тэрыторыі санаторыя «Чонкі». Якраз у тым месцы, дзе на чале з палкоўнікам дзейнічаў Аператыўна-навучальны цэнтр, у якім у ліпені–жніўні 1941 года ажыццяўлалася падрыхтоўка дыверсантаў, разведчыкаў і падрыўнікоў.
Самога ж Старынава называлі «дыверсантам №1 у свеце», і доўгі час яго асоба была засакрэчана. Але пра гэта – у наступным матэрыяле праекта «Вайна народная».
Валянціна БЕЛЬЧАНКА
*У юбілейны год вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў мы працягваем рэалізацыю новага праекта, прысвечанага гістарычным падзеям Вялікай Айчыннай. Яго назва – «Вайна народная» – гаворыць сама за сябе. І здаецца, што тэма народнага супраціўлення фашызму ў тыле ворага даўно вывучаная і добра вядомая. Аднак кожны новы зварот да архіўных матэрыялаў, дакументальнай хронікі, літаратурных і іншых крыніц адкрывае нам малавядомыя, але даволі цікавыя і значныя факты з гісторыі партызанскага і падпольнага руху. Таму лічым сваім журналісцкім абавязкам данесці іх да чытачоў, праўдзіва і аб’ектыўна адлюстраваць карціну гераічнага і трагічнага мінулага, паказаць асабісты ўклад беларускіх партызан і падпольшчыкаў, у тым ліку мясцовых, у Вялікую Перамогу.
Сучаснае і будучыя пакаленні павінны ведаць, што Беларусь заслужана атрымала ганаровае званне рэспублікі-партызанкі, і выхоўвацца на прыкладах высокага патрыятызму.
Праект створаны за кошт сродкаў мэтавага збору на вытворчасць нацыянальнага кантэнту. Працяг будзе.
Самыя цікавыя і важныя навіны шукайце ў нашых сацыяльных сетках: TikTok, Instagram, VK, Одноклассники, Telegram, Facebook, Youtube.
