Мемарыял у гонар шырока вядомай аперацыі, якая прынесла вызваленне ад нямецкіх акупантаў нашай рэспубліцы і якой сёлета спаўняецца 80 гадоў, з’явіўся паблізу вёскі Ракавічы Светлагорскага раёна ў чэрвені 2014-га. Менавіта тут, на 71-м кіламетры трасы Бабруйск – Мазыр, у далёкія саракавыя былі непраходныя балоты. Але савецкае камандаванне наўмысна выбрала гэтае месца як асноўны напрамак для наступлення, каб паднесці ворагу знішчальны сюрпрыз.
Наведаць мемарыял і ўбачыць, дзе пачыналася стратэгічная аперацыя «Баграціён», мне пашчасціла некалькі гадоў таму падчас абласнога семінара, прысвечанага рэалізацыі дзяржаўнай маладзёжнай палітыкі. Велічны сямімятровы помнік – вынік работы скульптара Валерыя Кандраценкі. У цэнтры гарэльефа размешчаны фігуры чатырох военачальнікаў: Канстанціна Ракасоўскага, Георгія Жукава, Паўла Батава і Міхаіла Панова, чый уклад у поспех аперацыі асабліва значны. Справа і злева ад іх – воіны, якія ідуць у атаку: салдаты, маракі, партызаны. Разам яны зрабілі немагчымае – прайшлі праз багну, пераправілі на другі бераг танкі і артылерыю. Над іх фігурамі – стрэлы, што ўказваюць два галоўныя ўдары Чырвонай арміі з пазначанымі на іх населенымі пунктамі. Глядзіш – і задаешся пытаннем: як змаглі?.. Задача – неверагодна складаная.
Брыцкі Мох і кемлівасць тутэйшых
Сорак чацвёрты год. Спякотнае лета. Балота, што раскінулася паміж вёскамі Мартынаўка і Пятровічы Светлагорскага раёна, мясцовыя жыхары называлі Брыцкі мох. Месца гіблае. Аднак вяскоўцы, якія ведалі яго як свае пяць пальцаў, былі ўпэўнены: пераадолець багну можна – па грэблях. Іх падказка і парада камандаванню Чырвонай арміі дапамаглі ў падрыхтоўцы, планаванні і правядзенні наступальнай аперацыі «Баграціён». Прынятае інжынернае рашэнне, нестандартнае для ваеннай стратэгіі таго часу, стала зыходнай кропкай імклівага вызвалення Беларусі, а пасля і ўсёй Еўропы.
Пазней у сваіх мемуарах «У паходах і баях» камандуючы 65-й арміяй генерал Батаў напіша, як прыглядваліся да гэтай балоцістай мясцовасці: «А што, калі можна прайсці менавіта тут, дзе нас не чакаюць?». Успамінаў, як вялі размову з гвардзейцамі каля кастра, і адзін пажылы салдат, назваўшы сябе тутэйшым, запэўніў: можна! Для гэтага толькі патрэбна выкарыстаць макраступы: «Ногі ў багне не патанаюць і крочыш лёгка – гразь у рашотках не затрымліваецца».
Менавіта ў такім абутку, а дакладней, у ботах з «другой падэшвай», сплеценай з лазовых дубцоў, разведчыкі пачалі «асвойваць» балота. (Дарэчы, эпізод з макраступамі знайшоў месца ў савецкім фільме «Вызваленне»). Атрыманыя даныя, як потым адзначаў Батаў, пацвердзілі два меркаванні. Па-першае, праціўнік выключыў магчымасць наступлення на даным напрамку і меў тут слабую абарону. Па-другое, багна праходная для людзей, а калі пракласці грэблі, то і для тэхнікі. За справу ўзяліся інжынерныя войскі.
Знесці «балкон»
Безумоўна, правесці вызваленчую аперацыю было неймаверна цяжка. Нямецкае камандаванне лічыла становішча сваіх войскаў у Беларусі ўстойлівым. І мела для гэтага падставы. Абарона гітлераўцаў будавалася тры гады. Паводле архіўных звестак, каля 200 тысяч чалавек – мірныя жыхары Магілёўскай, Віцебскай, Калужскай, Арлоўскай і Смаленскай абласцей – рыхтавалі абарончыя рубяжы на нашай тэрыторыі. Людзей размясцілі ў працоўных лагерах прама па лініі фронту.
Гістарычная хроніка сведчыць, што да вясны 1944-га савецкім войскам ужо ўдалося адкінуць захопнікаў ад асаджанага Ленінграда, адваяваць Крым, практычна поўнасцю ачысціць Украіну і выйсці на граніцу з Румыніяй. Аднак тэрыторыю нашай рэспублікі вораг умацаваў з асаблівай дбайнасцю. Лінія фронту ўяўляла сабой велізарны выступ-клін (плошчай каля 250 тысяч квадратных кіламетраў), звернуты ўглыб СССР. Яе яшчэ называлі «Беларускім балконам».
«Цікава, што ўжо пасля разгрому немцаў пад Масквой у 1942 годзе сярод кіраўніцтва Беларусі панаваў прыўзняты настрой. Усе жылі ўпэўненасцю, што ў бліжэйшы час вызваляць нашу краіну. Але на справе не так проста ўсё складвалася. Паспяховыя былі толькі некаторыя аперацыі. У лістападзе 1943 года савецкія войскі занялі Гомель, у лютым 1944-га вызвалілі Рагачоў. Але «Беларускі балкон» прабіць асабліва не змаглі. Наскокам нічога не атрымалася», – зазначае беларускі вучоны-гісторык, архівіст Вячаслаў Селяменеў.
«Балкон» сапраўды не даваў савецкім войскам развіць наступленне ў напрамку Мінска, Варшавы, Берліна. Узброеная да зубоў група армій «Цэнтр» ся-дзела на ім даволі спакойна. Гітлер нават самаўпэўнена аб’явіў Віцебск, Оршу, Магілёў, Полацк, Бабруйск «крэпасцямі». І ў Берліне зусім не чакалі такога сур’ёзнага павароту падзей, такога ўдару, які будзе нанесены па лепшых сілах вермахта. Знянацку.
У строгай сакрэтнасці
Прынятае рашэнне Масквы, якая ўмела скарысталася самазаспакоенасцю праціўніка, – магутнымі ўдарамі чатырох франтоў прарваць яго абарону на шасці напрамках, акружыць і знішчыць варожыя групоўкі, сканцэнтраваныя на флангах «Беларускага балкона» (а гэта раёны Віцеска і Бабруйска). Потым – акружыць асноўныя сілы нямецкай групы армій «Цэнтр» на ўсход ад Мінска і поўнасцю вызваліць Беларусь.
Эксперты называюць «Баграціён» першай стратэгічнай аперацыяй Вялікай Айчыннай вайны, якая рыхтавалася вельмі прадумана, дэталёва і планамерна. Яе важнейшая асаблівасць і адзін з залогаў поспеху – строгая сакрэтнасць. План ведала толькі абмежаваная колькасць лю-дзей. «Нават для партызан, што бачна з архіўных дакументаў, наступленне Чырвонай арміі было нечаканае. У сваіх мемуарах камандзіры партызанскіх фарміраванняў ніколі не пісалі, што ведалі пра падрыхтоўку аперацыі», – заўважае Вячаслаў Селяменеў.
Канспірацыя – найвышэйшага ўзроўню. Спрацавў і падманны манеўр. Воінскія часці перагрупоўваліся ноччу, а днём ад фронту ў тыл рухаліся эшалоны з макетамі танкаў і зброі. У многіх месцах імітавалі пераправы, пракладвалі для выгляду дарогі. Ліўся цэлы паток дэзынфармацыі. І гітлераўцы павяліся на такія хітрыкі, палічылі, што асноўны ўдар будзе нанесены ў іншым напрамку – на Украіне.
Добра прадуманая стратэгія аперацыі, яе падрыхтоўка з улікам вопыту і няўдач 1943–1944 гадоў, дакладная каардынацыя дзеянняў падраздзяленняў Чырвонай арміі на ўсіх франтах і партызан – усё гэта, безумоўна, адыграла неацэнную ролю ў выцясненні ворага з беларускай зямлі.
Перад наступленнем
Да ўдзелу ў наступленні былі прыцягнуты ваеннаслужачыя 1-га, 2-га, 3-га Беларускіх і 1-га Прыбалтыйскіх франтоў. Камандавалі войскамі генералы арміі Канстанцін Ракасоўскі, Іван Баграмян, генерал-палкоўнікі Георгій Захараў і Іван Чарняхоўскі. А каардынацыю франтавых дзеянняў ажыццяўлялі намеснік Вярхоўнага Галоўнакамандуючага Ге-оргій Жукаў і начальнік Генеральнага штаба Аляксандр Васілеўскі – Маршалы Савецкага Саюза.
Чырвоная армія, дарэчы, значна пераўзыходзіла ворага і ў жывой сіле, і ў тэхніцы, якія ўдалося перад пачаткам аперацыі нарасціць. Напрыклад, гарматы: перавага – больш чым у тры разы, самалёты – у чатыры, танкі і самаходныя артылерыйскія ўстаноўкі – у шэсць разоў.
Пакуль на лініі фронту ішла падрыхтоўка да наступлення, у нямецкім тыле партызаны разгарнулі трэці этап так званай «рэйкавай вайны». Дзякуючы іх магутнаму налёту, многія чыгуначныя магістралі заставаліся паралізаванымі да канца аперацыі «Баграціён», што стварала значныя перашкоды праціўніку. Як сведчаць архіўныя даныя, поўнасцю спыніўся рух на лініях Орша – Барысаў, Орша – Магілёў, Маладзечна – Полацк, Брэст – Баранавічы, – Мінск, Баранавічы – Лунінец і г.д. А затым народныя мсціўцы будуць удзельнічаць у вызваленні шматлікіх населеных пунктаў на тэрыторыі рэспублікі.
Імкліва і нечакана
22 чэрвеня 1944 года (заўважым: якраз у трэцюю гадавіну нападзення Германіі на СССР) савецкія войскі правялі разведку боем, а ўжо 23-га асноўныя ўдарныя групоўкі Чырвонай арміі перайшлі ў наступленне. Імклівае і нечаканае.
Такую ж стратэгію, дарэчы, выкарыстоўвалі часці вермахта летам сорак першага падчас акупацыі Беларусі. Таму дата пачатку «Баграціёна», як лічаць эксперты, выбрана невыпадкова. Яна стала для немцаў дадатковым дэмаралізуючым фактарам. «Летам 44-га мы ў Беларусі назад адыгралі 41 год», – напіша потым у адным са сваіх лістоў родным Канстанцін Ракасоўскі, які стаў Маршалам Савецкага Саюза за аперацыю «Баграціён».
…Раніца 23 чэрвеня. Савецкія войскі пачынаюць наступленне на паўднёвым напрамку па дзвюх лініях: пад Рагачовам і ў раёне гарпасёлка Парычы. А на світанні 24 чэрвеня першы гвардзейскі Данскі танкавы корпус, якім камандаваў Міхаіл Паноў, пачаў рух па грэблях праз Брыцкі мох, чаго праціўнік не чакаў. Як потым узгадваў Батаў, «нямецкія генералы паверылі ва ўмоўны тапаграфічны знак «непраходнае балота» (заштрыхавана) і паддаліся суцяшальнай думцы, быццам мы ніяк тут, па багне, наступаць не зможам». Аднак… Змаглі. Больш за тое, да зыходу другога дня аперацыі савецкія войскі паглыбіліся ў абарону нацыстаў на 30 кіламетраў, вызваліўшы пры гэтым некалькі населеных пунктаў, у тым ліку Ракавічы, Пятровічы, Нікалаеўку, Се-лішча, Кнышавічы, Здудзічы. А далей – Парычы, Жлобін, разгром гітлераўцаў у «бабруйскім катле». Адкрылася дарога на Мінск.
У такое паспяховае развіццё сітуацыі не паверыў нават Жукаў. Ён сам прыехаў, як піша Батаў, упэўніцца ў праўдзівасці слоў камандуючага арміяй.
Не проста поспех, а перамога
Легендарная аперацыя, якая пачалася з беларускіх балот, і праходзіла з 23 чэрвеня па 29 жніўня 1944 года, стала не проста стратэгічна паспяховай, а пераможнай. За двое сутак абарона праціўніка была прарвана на шасці ўчастках фронту. «Такога зладжанага ўзаемадзеяння авіяцыі з танкамі, артылерыі і пяхоты наша армія яшчэ не сустракала на Усходнім фронце», – рапартаваў у Берлін адзін з нямецкіх военачальнікаў. А англійская газета «Таймс» канстатавала: «Няўдачы немцаў у Беларусі катастрафічнага маштабу. Зыход вайны практычна прадвызначаны».
Першы этап «Баграціёна» завяршыўся 4 ліпеня. Падчас яго было праведзена пяць франтавых аперацый: Віцебска-Аршанская, Магілёўская, Бабруйская, Полацкая і Мінская. Савецкія войскі рухаліся наперад з галавакружнай для немцаў хуткасцю: у сярэднім – 20–25 кіламетраў за суткі. І за першых 12 дзён наступлення разграмілі галоўныя сілы групы армій «Цэнтр». 3 ліпеня адбылася доўгачаканая для ўсіх беларусаў падзея – вызвалена сталіца рэспублікі.
Другі этап прадоўжыўся яшчэ 25 сутак. Ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў былі ачышчаны значная частка Літвы, часткі Латвіі і усходніх раёнаў Польшчы. А таксама створаны ўмовы для далейшага наступлення Чырвонай арміі на тэрыторыю Германіі.
Пазней брытанскі ваенны гісторык Джон Эрыксан у сваёй кнізе «Дарога на Берлін» падкрэсліць, што разгром савецкімі войскамі групы армій «Цэнтр» стаў для Германіі катастрофай, большай, чым Сталінград.
Захаваць кожны факт
На жаль, сёння ў некаторых дзяржавах забыліся, хто вызваліў іх ад карычневай чумы. Сваю гісторыю яны перапісваюць. На Захадзе трымаюцца за тэзіс, што рашаючай падзеяй Другой сусветнай вайны стала высадка дэсанта саюзных войск па антыгітлераўскай кааліцыі ў Нармандыі 6 чэрвеня 1944 года (адкрыццё другога фронту). Аднак гістарычная праўда – у тым, што брытанска-амерыканская аперацыя «Аверлонд» (кодавая назва «Дзень Д») не была б магчымай без поспехаў Чырвонай арміі. Не будзем забываць: саюзнікі вырашылі адкрыць другі фронт, толькі калі зразумелі, што савецкія войскі могуць вызваліць усю Еўропу ад нацыстаў самастойна, без іх дапамогі. І прыгадаем пра так званы «Парад пераможаных» – калону палонных немцаў, якую правялі па Маскве 17 ліпеня 1944 года. У ёй знаходзіліся звыш 57 тысяч салдат і афіцэраў, захопленых у пераважнай большасці ў ходзе аперацыі «Баграціён». Такім чынам сусветная грамадскасць даведалася пра рэальныя маштабы паражэння вермахта.
«Наступальную аперацыю «Баграціён» па праву называюць трыумфам савецкага ваеннага майстэрства. Гэта бітва ўвайшла ў гісторыю як буйнейшае паражэнне фашысцкіх войскаў у Другой сусветнай вайне.
Амаль 400 тысяч салдат, афіцэраў, генералаў вермахта і СС былі знішчаны і ўзяты ў палон. Іх паказалі ўсяму свету. Правялі ганебным маршам па Краснай плошчы, адразу змываючы сляды нямецкіх ботаў вадой.
Наваяўленым нацыстам не шкодзіла б перагледзець гэтыя кадры кінахронікі. Яны хочуць забыць, але мы з вамі не павінны гэта дазволіць. Гэта ніхто не павінен забыць. Не павінны забыць, каб не паўтарылася зноў», – падкрэсліў 3 ліпеня 2023 года Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка на цырымоніі ўскладання вянка і кветак да Кургана Славы. Гэта – святое месца. Мемарыяльны комплекс узведзены ў гонар вызваліцеляў рэспублікі. І тое, што наш народ на рэферэндуме 1996 года прыняў рашэнне святкаваць Дзень Незалежнасці менавіта 3 ліпеня, калі скінула аковы акупацыі наша сталіца, сведчыць: падзеі Вялікай Айчыннай вайны ў памяці – навечна.
У адрозненне ад тых, хто фальсіфікуе і скажае гісторыю, мы – за праўду. І для нас жыццёва важна зберагчы яе для нашчадкаў: кожны факт, кожную дэталь – усё, што стала ўвасабленнем духоўнай сілы беларускага народа ў цяжкія ваенныя гады, выхаваць у моладзі і падрастаючага пакалення пачуццё патрыятызму, захаваць мір і бяспеку. У гэтым – стабільнасць нашага грамадства, трываласць яго маральных каштоўнасцей, дастойны адказ сучасным выклікам і пагрозам.
Валянціна БЕЛЬЧАНКА
Самыя цікавыя і важныя навіны шукайце ў нашых сацыяльных сетках: TikTok, Instagram, VK, Одноклассники, Telegram, Facebook, Youtube.
