Прыязджаючы ў любы горад, я перш за ўсё імкнуся наведаць мясцовыя музеі. У іх засяроджана і манументальна захавалася сама гісторыя роднага краю. У іх нібы спынілася і адначасова жыве само дыханне часу. Асабліва мяне ўражваюць залы, пакоі, экспазіцыі, прысвечаныя Вялікай Айчыннай. Тут можна ўбачыць бясцэнныя рарытэты, пазнаёміцца з ваеннымі хронікамі гарадоў, пасёлкаў і вёсачак Беларусі. Тут захоўваюцца ўспаміны салдат, партызан і падпольшчыкаў, вязняў лагераў і мірных жыхароў… Перад наведвальнікамі паўстаюць як асабістыя драмы, так і трагедыя ўсяго народа.
Я раю кожнаму, хто падарожнічае па Беларусі, наведваць ваенныя музеі, прыводзіць у іх сваіх дзяцей і ўнукаў. Нам ні на хвіліну нельга забываць, што ў тыя страшныя гады краіна страціла кожнага трэцяга жыхара – загінула каля трох мільёнаў чалавек, у тым ліку амаль 50 тысяч партызан і падпольшчыкаў. На тэрыторыі краіны дзейнічалі 250 лагераў смерці, сярод якіх сумна вядомы “Трасцянец”– адзін з буйнейшых пасля “Асвенціма”, “Майданака”, “Трэблінкі”… І бывае часам горка ад таго, што моладзь абыходзіць бокам гэтыя святыя мясціны, нават не ведае пра іх існаванне.
Віцебск
У горадзе над Дзвіной добра вядомы Віцебскі абласны музей Героя Савецкага Саюза Міная Піліпавіча Шмырова. Ён быў адкрыты 5 ліпеня 1969-га, у дні святкавання 25-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Тут можна даведацца пра дзіцячыя і юнацкія гады Шмырова, яго працоўную і грамадскую дзейнасць у даваенны перыяд, арганізацыю партызанскага руху на тэрыторыі былога Суражскага раёна ў Вялікую Айчыннную. У музеі ёсць матэрыялы пра ўзаемадзеянне партызан і лётчыкаў 105-га асобнага гвар-дзейскага ордэна Аляксандра Неўскага Панявежскага авіяпалка, пра вызваленне Віцебска (26.06.1944 г.) у выніку аперацыі “Баграціён” (23.06–29.08.1944 г.) і завяршэнне вайны.
Працягам экспазіцыі з’яўляецца мемарыяльны парк, размешчаны побач з будынкам музея. Тут устаноўлены бюст Шмырова, макет “Рэйкавая вайна”, гарматы, пабудаваны партызанскія зямлянкі.
Гомель
Нядаўна я пабываў у Гомельскім музеі ваеннай славы, які быў створаны 16 лютага 2004 г. Экспанаты раздзела “Вялікая Айчынная вайна” расказваюць нам пра суровыя саракавыя: мабілізацыю, эвакуацыю, пераход прадпрыемстваў на выпуск ваеннай прадукцыі, фарміраванне палка народнага апалчэння, контрнаступленне войск 21-й арміі, абарону Гомельшчыны, акупацыйны рэжым і інш. У музеі пастаянна арганізуюцца зменныя выставы, чытаюцца лекцыі з паказам кінахронікі, праводзяцца патрыятычныя акцыі, навукова-практычныя канферэнцыі, семінары. Гэта значны цэнтр ваенна-патрыятычнага выхавання і навукова-даследчай працы па вывучэнні ваеннай гісторыі Гомельшчыны.
Лоеў
Завіталі мы з сябрамі і ў Музей бітвы за Днепр, што быў адкрыты ў Лоеве ў гонар 40-годдзя Перамогі. Фонд налічвае звыш чатырох тысяч экспанатаў. Тут мы даведваемся пра фарсіраванне Дняпра на Гомельшчыне, што паклала пачатак вызваленню Беларусі, пра партызанскі рух. 23 верасня 1943 года часці 13-й арміі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Мікалая Пухава вызвалілі першы раённы цэнтр Беларусі – Камарын. 27 верасня войскі 61-й арміі генерал-лейтэнанта Паўла Бялова фарсіравалі Днепр на ўчастку Глушэц–Дзяражычы, паклаўшы тым самым пачатак вызваленню Лоеўскага раёна. А 15 кастрычніка 1943-га войскі 65-й арміі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Паўла Батава фарсіравалі Днепр на ўчастку Лоеў–Радуль і вызвалілі Лоеў. Небывалую адвагу праявіў дэсантны батальён пад камандаваннем маёра Уладзіміра Несцерава: 22 байцы адзначаны залатой зоркай Героя.
Цікавасць выклікае калекцыя зброі часоў Вялікай Айчыннай вайны. На беразе Дняпра прадстаўлена баявая тэхніка. На Алеі Герояў – памятныя знакі ў гонар ураджэнцаў Лоеўшчыны, удастоеных высокага звання Героя Савецкага Саюза.
Брэст
Мне пашчасціла тройчы наведаць Музей абароны Брэсцкай крэпасці, які быў адкрыты 8 лістапада 1956 г. у частцы абароннай казармы, што захавалася на цэнтральным умацаванні крэпасці – цытадэлі. Тут ёсць унікальныя прадметы, знойдзеныя ў час раскопак, асабістыя рэчы, якія належалі абаронцам крэпасці (больш за 60 тыс.). І ў ХХІ ст. мы не можам не ганарыцца гераізмам воінаў Брэсцкага гарнізона. А Герой Савецкага Саюза Дзмітрый Карбышаў удзельнічаў у будаўніцтве партоў крэпасці ў 1911–1914 гг.
Уражвае будзільнік, што быў знойдзены ў час раскопак на Цярэспальскім умацаванні крэпасці ў 1956 г. Яго стрэлкі замерлі ў чатыры гадзіны (без некалькіх мінут), быццам зафіксаваўшы пачатак вайны. Тут мы бачым партрэты камандуючага 4-й арміяй генерал-маёра Аляксандра Карабкова і камандуючага Заходнім фронтам генерала арміі Героя Савецкага Саюза Дзмітрыя Паўлава. Галоўнае ў экспазіцыі – гераічная абарона Брэсцкай крэпасці: баі на Цярэспальскім і Валынскім умацаваннях, абарона Кобрынскага ўмацавання.
Цікавасць выклікае факт, што ў 1949 г. салдаты разбіралі завалы ў Цярэспальскіх варотах і знайшлі астанкі 15 воінаў. У кішэні гімнасцёркі быў камсамольскі білет, па якім даведаліся, што загінуў лейтэнант Аляксей Наганаў. Па чырвонаармейскай кніжцы апазнаны радавы Іван Гарохаў. У лістападзе 1950-га, у час разборкі завалаў казармы каля Брэсцкіх варот, знойдзены астанкі 34 воінаў, а ў планшэце невядомага камандзіра – загад №1, складзены на трэці дзень вайны. Побач з целам радавога Фёдара Ісаева, пісара штаба 84-га стралковага палка, знаходзіўся шэфскі сцяг палка. У 1952 г. у казарме ў раёне Беластоцкіх варот знялі частку сцяны з надпісам: “Я умираю, но не сдаюсь. Прощай, Родина. 20.VII.41 г.”
Прыкоўваюць увагу іншыя экспанаты: сцяг 393-га асобнага зенітнага артылерыйскага дывізіёна, схаваны абаронцамі крэпасці ў час штурму Усходняга форта (знайшоў яго 27 верасня 1956 г. адзін з іх – былы сяржант Р. Семянюк); надпіс на цаглінах “Паміраем не здрадзіўшы”, знойдзены ў падвале Белага палаца ў кастрычніку 1958 г.; 5 медальёнаў загінуўшых воінаў – радавых Васіля Курганава, Мікалая Фралова, Канстанціна Гілева, Хасана Салгярэева, Меера Элькіна.
У музеі вам абавязкова раскажуць і пра чалавека, які адкрыў для шырокай грамадскасці герояў крэпасці. Гэта пісьменнік Сяргей Смірноў. У жніўні 1954 г. ён упершыню пасля вайны прыехаў у Брэст з некалькімі абаронцамі крэпасці. Ён напісаў нарыс “Крэпасць над Бугам”, шэраг артыкулаў аб воінах цытадэлі. У 1956 г. выходзяць асобнымі кнігамі “Крэпасць на граніцы” і “Крэпасць над Бугам”. З лета 1956 г. пачаліся яго выступленні на Усесаюзным радыё, галоўнай мэтай якіх быў пошук герояў. У 1964 г. Смірноў скончыў работу над рукапісам кнігі “Брэсцкая крэпасць”.
Мінск
У Беларускім музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны я пабываў ужо чатыры разы. Яшчэ ў лістападзе 1942-га ў ваеннай Маскве разгарнулася экспазіцыя пад назвай “Беларусь жыве, Беларусь змагаецца, Беларусь была і будзе савецкай”. Яна працавала да жніўня 1944 года, пакуль не пераехала ў вызвалены Мінск. У разбуранай і разрабаванай сталіцы музей атрымаў адзін з нямногіх уцалелых будынкаў у самым цэнтры горада і ўжо 22 кастрычніка 1944-га адкрыўся для наведвальнікаў. У 1966 годзе пераехаў у спецыяльна ўзведзены будынак на цэнтральнай плошчы Мінска (цяпер Кастрычніцкай). У 1977-м побач з музеем пачала работу ўнікальная экспазіцыя ваеннай тэхнікі і ўзбраення пад адкрытым небам.
Сёння гэта адзін з найбуйнейшых ваенных музеяў планеты, адзін з самых важных нацыянальных цэнтраў патрыятычнага выхавання. Ён размешчаны каля абеліска “Мінск – горад-герой”. Сама 45-метровая стэла была адкрыта да 40-годдзя Вялікай Перамогі. Плошчу Герояў упрыгожвае фантан з 170 струменяў, якія прысвечаны населеным пунктам Беларусі, вызваленым савецкімі войскамі. Музей са стэлай складае адзіны функцыянальны і архітэктурны ансамбль. Новы будынак быў адкрыты 2 ліпеня 2014 года, напярэдадні Дня Незалежнасці, што стала своеасаблівым прысвячэннем 70-годдзю вызвалення Беларусі.
Адметна, што ён складаецца з чатырох асноўных блокаў, якія сімвалізуюць чатыры гады вайны, чатыры франты, якія вызвалялі Беларусь. Галоўны фасад створаны ў выглядзе пераможнага салюту. 11 промняў з нержавеючай сталі сімвалізуюць Вялікую Перамогу і адначасова нагадваюць аб 1100 трагічных днях і начах акупацыі Мінска. У музеі – каля 150 тысяч рарытэтаў. Залы размяшчаюцца паводле храналогіі ваенных дзеянняў, аднак іх аб’ядноўвае адна вялікая зала пад назвай “Дарога вайны”.
Давайце разам падарожнічаць па ваенных музеях Бацькаўшчыны!
Канстанцін КАРНЯЛЮК
